قرن نهم :

تفسير ابوالفضل ديلمى
اثر شيخ ابوالفضل ( م ح 800 ق ) فرزند بهاءالدين يوسف ديلمى مرقانى , از علماى تفسير.
تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ قرار دارد و مفسر پس از ذكر چند آيه از قرآن كريم به تفسير و تـاويل آيات مذكور مى پردازد و هنگام تفسير آيه انما وليكم اللّه تصريح به امامت و ولايت الهى حـضرت على بن ابى طالب (علیه السلام ) كرده و مساله انفاق انگشترى را در حال ركوع توسط امام (علیه السلام ) نقل مى نمايد و نيز حديث تفسير الصادقين در خصوص حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام ) و شيعيان او را.
سپس حكم به ايمان ابوطالب داده است كه وى با ايمان بر اسلام وفات يافت و همچنين از حضرت امام جعفر الصادق (علیه السلام ) روايات بسيارى نقل كرده است و هنگام ذكر نام حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام ) از وى بعنوان اميرالمؤمنين عليه السلام اسم مى برد.
و نـيـز در اول سـوره مـريـم به حديث نحن معاشر الانبياء لا نورث اشاره كرده و مى گويد اين تـهمت و افترائى است جهت غصب فدك و مقصود از يرثنى و يرث من آل يعقوب ارث مال است نه ارث علم .
سپس به ارث عايشه كه پيراهن و نعلين حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) را به ارث برد اشاره كرده است .
و بعد خطبه حضرت زهراء (سلام الله علیها ) را ياد كرده است .
از مـنابع اين تفسير, تفسير طبرسى و تفسير زمخشرى و تفسير الامام الناصر للحق و درة الغواص حريرى و كشف المشكلات است .
نـسـخـه كهن اين اثر در دو جلد و از كتب خطى كتابخانه سيد جواد عاملى ( م 1226 ق ) صاحب كتاب مفتاح الكرامه در نجف اشرف است .
مـصـنـف از بـراى تـفـسـيـر خود نامگذارى نكرده است و در پايان آن آمده انه تفسير كتاب اللّه المتضمن بحقايقه و دقايقه تولى جمعه الفقير المحتاج الى رحمة مولاه ابوالفضل بن شهر دوير بن يوسف .
مـنابع : اعيان الشيعة , 2/397; الذريعة , 4/256; مؤلفات الزيدية , 1/307; معجم الدراسات القرآنية , 94; مفسران شيعة , 112.

الانصاف فى الرد على صاحب الكشاف
اثـر سـيـد بـهاءالدين ابوالحسن على علوى معروف به سيد النسابه ( زنده در 800 ق ), از مفسران شيعه و تبارشناس معروف عصر خويش .
بـهـاءالدين در تفسير مورد بحث به اشكالات و ايرادات خود بر تفسير كشاف زمخشرى پرداخته و اشتباهات او را در تفسير بعضى از آيات بيان مى نمايد.
سيد حسين عاملى كركى قزوينى ( م 1001 ق ) در دفع المناواة از آن نقل مى نمايد.
و نسخه اى از آن در كتابخانه شيخ الاسلام در قزوين موجود است .
بهاءالدين سيد النسابه را دو تفسير ديگرى نقل كرده اند كه وجود ندارند به نام : 1) بيان الجزاف فى تـبـيـان انـحراف صاحب الكشاف , در اين تفسير مفسر پس از ذكر آيه گفته هاى زمخشرى را در كشاف رد كرده سپس خود آيه را تفسير مى نمايد. شيخ آقابزرگ اين نسخه را در مجموعه اى ملاحظه كرده است .

2) تـبيان انحراف صاحب الكشاف , اين تفسير غير از دو تفسير اوست ولى همچنان ايرادات خود را به صاحب كشاف بازگو مى كند و آقابزرگ تهرانى آن را مستقل ياد كرده است .
مـنـابـع : الاعلام , زركلى , 4/302; ايضاح المكنون , 1/134; الحقايق الراهنة , 142; الذريعة , 2/397; روضات الجنات , 4/347; رياض العلماء, 4/124; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 95; مصفى المقال فـى مـصـنـفـى علم الرجال , 285; معجم المؤلفين , 7/128; مفسران شيعه , 116; هدية العارفين , 1/726; المستدرك , نورى , 435.

مشارق الامان و لباب حقائق الايمان
اثـر شـيـخ رضـى الـدين رجب ( م ح 815 ق ) فرزند محمد حلى معروف به حافظ رجب برسى , از علماى شيعه .
تـفـسـيـر مـورد بحث در ذكر و بيان و تفسير بعضى از آيات قرآن كريم است كه اكثر آنها در حق حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام ) نازل گرديده و به فضائل خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد و آميخته با عرفان و مختصرتر از كتاب ديگر وى به نام مشارق الانوار مى باشد. امروزه از اين تفسير چندين نسخه خطى در دست است .
از جمله نسخه خطى كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 11011 ) در فهرست الفبائى كتابخانه رضوى تحت عنوان تفسير عرفانى ياد شده است .
براى شيخ رضى الدين حافظ برسى دو تفسير ديگر نقل كرده اند: 1) تفسير سورة التوحيد, به شيوه فلسفى و بر مذاق اهل عرفان تفسير شده است .
نسخه هاى متعددى در دسترس وجود دارد كه نسخه مدرسه سپهسالار ( شماره هاى 1788, 1790 ) از آن جمله است .
2) الـدرالثمين , در بيان و تفسير پانصد آيه كه در شان حضرت على بن ابى طالب (علیه السلام ) و در فضائل ايشان نازل شده است .
تاليفات زياد حافظ برسى در مناقب و محامد حضرت على (علیه السلام ) و خاندان عصمت علیهم السلام و اشعار بليغ و مـتـيـن و مـدح و رثـاى وى در حق ائمه اطهار علیهم السلام موجب شده است كه عده اى او را جزء غلاة دانسته اند.
از تفسير الدرالثمين نسخه ( شماره 15317 ) در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 6/64; امل المل , 2/117; ايضاح المكنون , 1/444; الذريعة , 1/33; روضات الـجـنـات , 3/337; ريـاض الـعلماء, 2/304; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 58; فهرست كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 519; معجم رجال الحديث , 7/181; مفسران شيعه , 116.

تفسير كبير ابن متوج
اثـر جمال الدين ابوناصر احمد ( م 820 ق ) فرزند عبداللّه بن متوج بحرانى معروف به ابن متوج , از مفسران شيعه و مشاهير علماى عصر خويش .
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد تفسير مفسر را نبايستى با تفسير شيخ فخرالدين احـمـد بـن عـبداللّه بن سعيد بن متوج اشتباه كرد, على رغم اينكه هر دو آنان در نام و اسم پدر و شهرت و نسبت به بحرين وجه اشتراك دارند و گاه اين گونه شباهتها از نظر مشايخ و شاگردان و تصانيف پيدا مى شود.
نـسـخه اى از اين تفسير در كربلا در كتابخانه سيد نصراللّه حائرى معروف به مدرس الطف موجود بود كه امروزه نزد احفاد او در كربلا مى باشد.
شـيخ جمال الدين بن متوج داراى سه تفسير ديگر مى باشد: 1) تفسير صغير ابن متوج , در يك جلد بـه زبـان عـربـى است كه با استفاده از روايات و اخبار ائمه اطهار علیهم السلام و احاديث خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام آيات قرآنى را تفسير كرده است .
2) الـنـاسـخ و الـمنسوخ , كه ابتدا با تفسير صغير جمع بوده ولى بعدا آيات ناسخ و منسوخ را جدا كرده و آن را در يك جلد به زبان عربى و به شيوه روائى تدوين نموده است .
و اين تفسير غير از تفسير ناسخ و منسوخ فخرالدين احمد بن عبداللّه ابن متوج مى باشد.
در الذريعه نسخه هاى متعددى از آن معرفى شده است .
3) آيات الاحكام , كه نام ديگر آن منهاج الهداية فى تفسير آيات الاحكام الخمسمائة مى باشد.
در اين تفسير كه محققانه تاليف گرديده تبحر و فضل مؤلف آشكار شده است .
مفسر 500 آيه از آيات تشريعى را بيان كرده و حكم فقهى آنها را ذكر نموده است . نسخه هاى متعددى از اين تفسير موجود مى باشد.
مـنابع : اعيان الشيعه , 3/13; انوار البدرين , 70; الحقائق الراهنة , 7; امل المل , 2/16; رياض العلماء, 1/43; الـذريـعـة 4/246; تـنـقيح المقال , 1/65; ريحانة الادب , 8/194; فهرست آل بابويه و علماء الـبـحـريـن , 91; لـؤلـؤة البحرين , 177; معجم الدراسات القرآنية عند الشيعة الامامية , 4 به بعد; مفسران شيعه , 109.

كنزالعرفان فى فقه القرآن
اثر شيخ ابوعبداللّه شرف الدين مقداد ( م 826 ق ) فرزند جلال الدين عبداللّه اسدى سيورى معروف به فاضل مقداد, از شيوخ فقهاى اماميه .
وى از شـاگـردان شـهـيـد اول شيخ محمد بن مكى عاملى ( 734 - 786 ق ) است و از او روايت مى كند.
تـفـسـيـر كـنزالعرفان در يك جلد به زبان عربى و شيوه استدلالى است و مؤلف با بهره گيرى از روايـات و احاديث ائمه اطهارعلیهم السلام آيات احكام قرآن را گرد آورده سپس به ترتيب كتابهاى فقهى , آيات فقهى را مبسوط شرح مى كند و حكم آيه را بيان مى نمايد.
نـظـم و شـيـوه تـدويـن و تبويب اين تفسير روشى ابداعى از سوى او بوده است كه در ميان همه تفسيرهاى فقه قرآن كريم اعم از تفسيرهاى اهل تشيع و اهل تسنن بى سابقه و بى نظير است .
و نيز بسيارى از مؤلفان پس از وى از وى تقليد و پيروى كرده اند.
همچنين اين تفسير از شهرت خاصى نزد فريقين عامه و خاصه برخوردار است .
مـفـسـر هنگام بيان حكم فقهى آيه به مذاهب اربعه سنى متعرض مى گردد و موضوع اختلاف را ذكـر نموده سپس از طريق عقل و روايات و اخبار و همچنين شان نزول آيه , احكام ساير مذاهب را رد كرده و راى شيعه اماميه را در مسئله مورد خلاف بيان مى كند. اين تفسير از مشهورترين كتب تفسير آيات الاحكام و از منابع فقهاى اماميه مى باشد. از اين تفسير بيست نسخه در كتابخانه آستان قدس رضوى و هشت نسخه در كتابخانه مرعشى قم كه كهنترين آن مورخه رمضان 979 ق موجود است .
نـخـسـتين بار در سال 1313 ق چاپ سنگى گرديده و در سال 1343 ش در دو مجلد به تحقيق محمدباقر بهبودى در تهران تجديد طبع گرديد و مكررا افست شده است .
مـنـابع : الاعلام , 7/282; امل المل , 2/325; الذريعة , 18/159; الضياء اللامع , 138; فهرست الفبائى كـتب خطى كتابخانه آستان قدس , 473; فهرست كتابخانه مرعشى قم , 1/105; فهرست كتابخانه مـدرسـه سـپـهسالار, 1/86; معجم المطبوعات , 2/1772; روضات الجنات , 7/171; مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى , 6/272.

مدارالافهام
مفسر خواجه صائن الدين على ( م 830 ق ) فرزند محمد تركه اصفهانى معروف به تركه , از عرفاء و حكماء متالهين مفسر محقق ( - تركه , خواجه صائن الدين على ). تفسير مورد بحث در بيان و شرح و تفسير آيه ( ثمانية ازواج من الضان اثنين ) مى باشد كه بر مذاق اهل عرفان و صوفيه نگاشته شده است .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه بايزيد ولى الدين موجود است .
تفسير ديگرى به نام تفسير شق القمر به خواجه صائن الدين تركه نسبت داده اند كه به شيوه كلامى و عـرفـانـى نـوشته شده است و نسخه اى از آن در كتابخانه آستان قدس رضوى ( شماره 8185 ) موجود مى باشد.
مـنـابـع : الـذريـعـة , 20/235; رياض العلماء, 4/240; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 89; فهرست كتابخانه بايزيد, ولى الدين , 16/ 1825; فهرست نسخه هاى خطى فارسى , 1/59; مجالس المؤمنين , 2/41; معجم الدراسات القرآنيه , 268.

تفسير الم
اثر شيخ ابوالحسن زين العابدين على ( 776 - 835 ق ) فرزند احمد معروف به مخدومعلى كوكبى هندى , از متكلمان و مفسران عارف شيعى .
مـفسر از خاندان نوائب مى باشد كه طبرى مى گويد اين طائفه از سادات قريش هستند و خوفا از تـرس آزار حـجـاج بـن يوسف ثقفى به سواحل هندوستان هجرت نمودند و اين گفتار, تشيع اين خـانـدان را مـى رسـاند و همچنين بعضى از آثار وى مخصوصا تفسيرهاى او تشيع وى را منعكس نموده است .
مـفسر بر مذاق عرفاء و متصوفه به تفسير الم و آيه اول سوره بقره ذلك الكتاب لاريب فيه پرداخته است نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست است .
مفسر تفسير ديگرى به نام الرحمن و تيسير المنان ببعض ما يشير الى اعجاز القرآن دارد.
شـيـخ آقـابـزرگ تهرانى در الذريعة مى نويسد: تمام تفاصيل وجوه اعراب فواتح سوره ها و حروف مقطعات كه بسيار محققانه و فاضلانه است در تفسير بيان السعادة گنابادى نقل شده است .
مـنـابـع : الاعـلام , زركلى , 4/257; ايضاح المكنون , 1/52; سجة المرجان فى آثار هندوستان , 39; معجم المطبوعات , 2/1717; معجم المؤلفين , عمر رضا كحاله , 7/9; مفسران شيعه , 116; الذريعة 4/274, 3/182; نزهة الخواطر, 3/105; هدية العارفين , 1/730.

تفسير كبير ابن متوج بحرانى
اثر فخرالدين احمد ( م ق 836 ق ) فرزند عبداللّه متوج بحرانى , از مفسران شيعه .
تفسير مورد بحث در يك جلد بزرگ به زبان عربى و شيوه روائى است كه طى تفسيرهاى شيعى از آن نقل گرديده است .
مـفـسـر پـس از ذكـر آيـات قرآن مجيد با درج روايات و احاديث از ائمه اطهار علیهم السلام به تفسير آيات مى پردازد.
مفسر رساله خود ناسخ و منسوخ را از اين تفسير استخراج نموده است .
فـخـرالـديـن احـمـد ابـن مـتـوج سـه تفسير ديگر نگاشته است : كه از نظر نام آنها با تفسيرهاى جـمـال الدين ابن متوج مشابهت كامل دارند: 1) تفسير صغير ابن متوج , اين تفسير در يك جلد به زبـان عـربى و شيوه روائى است كه مفسر پس از ذكر آيات سلسله احاديث و روايات از طريق ائمه معصومين را ذكر مى كند و اين تفسير تلخيصى است از تفسير كبير خود فخرالدين ابن متوج .
2) الـنـاسـخ و الـمـنـسوخ ابن متوج آيات ناسخ و منسوخ را از تفسير كبير خود استخراج كرده و مجموعا 236 آيه از 64 سوره قرآن را مورد بحث قرار داده است .
ايـن تـفـسـير از طرف سيد عبدالجليل حسينى قارى مورد شرح قرار گرفته و آقاى دكتر محمد جعفر اسلامى آن شرح را به فارسى ترجمه كرده و حواشى و تعليقاتى نيز بر آن افزوده است .
3) الـنهاية فى تفسير الخمسمائة آيه , در يك جلد به زبان عربى و شيوه روائى در بيان پانصد آيه از آيات قرآن و تشريح احكام فقهى آن آيات .
نسخه اى از اين تفسير در كتابخانه آقا حسين خوانسارى موجود است .
جـالـب تـوجـه است كه نام مؤلف و نام پدر و اسامى هر سه كتابهاى او با مشخصات و نام كتابهاى جدش مشابه است .
منابع : اعيان الشيعة , 3/10; امل المل , 2/16; تنقيح المقال , 1/65; الذريعة , 4/246; روضات الجنات , 1/68; ريـاض الـعـلـماء, 1/43; فهرست آل بابويه و علماء البحرين , 91; لؤلؤة البحرين , 177; الضياء اللامع فى القرن التاسع , 5; خاتمة مستدرك , 3/435; مقدمه شرح كتاب الناسخ و المنسوخ , 14.

تجريد الكشاف مع زيادة نكت لطاف
اثـر سيد على ( 769 - 837 ق ) فرزند سيد محمد بن ابى القاسم حسنى صنعانى يمانى , از مشاهير مفسران زيديه .
وى از سلالة امام الهادى يحيى بن الحسين است و شاگردان بسيار در حوزه وى تربيت يافتند.
از جمله سيد محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير.
مـفـسـر چـندين اثر در علوم مختلف قرآن كريم از خود باقى گذاشته است از جمله تفسير مورد بحث در دو مجلد بزرگ كه در 795 ق از تاليف آن در صنعاء فراغت يافت .
جـلد اول مورخه 894 ق به شماره 45 و جلد دوم مورخه 876 ق در كتابخانه الجامع الكبير صنعا محفوظ است .
منابع : الاعلام , 5/8; البدر الطالع , 1/485; معجم المؤلفين , 7/226; مؤلفات الزيديه , 1/250.

حصر آيات الاحكام الشرعية
اثر ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم ( هجره 775 - صفا 840 ق ) فرزند على بن مرتضى حسنى قاسمى آل الوزير, از اعيان علماء زيديه .
شـوكـانـى نـسـب وى را تا حضرت على ابيطالب (علیه السلام ) ضبط كرده و در كتاب خود البدر الطالع به تفصيل شرح حال وى را نگاشته است .
تـفـسـير مورد بحث در شرح و بيان دويست و سى و شش آيه از آيات احكام قرآن كريم است كه از احاديث در استدلال خود هنگام بيان حكم آيه بهره گرفته است .
نسخه اى از آن به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء محفوظ است .
ابـوعـبـداللّه حسن قاسمى آل الوزير چهار تفسير ديگر نگاشته است : 1) اليات الدالة على اللّه و على صـدق انـبـيـائه , در اين تفسير آياتى از قرآن كه دلالت بر ذات بارى تعالى و صدق انبياء و رسولان دارد مـورد شـرح و تـفـسـيـر قرار گرفته است و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در كتابخانه الجامع الكبير صنعا وجود دارد.
2) الـيـات الـدالـة عـلى اللّه و على صدق اوليائه , آيات داله بر خداوند بزرگ و بيان مقام رهبرى و امامت در اين تفسير مورد بحث واقع شده است .
3) اليات البينات , در اين تفسير آيه يضل من يشاء و يهدى من يشاء شرح و بيان شده و نسخه اى از آن مورخ 957 ق به شماره 698 در الجامع الكبير صنعاء موجود است .
4) قواعد التفسير, كه نام ديگر آن را زركلى القواعد ياد كرده است .
5) ترجيح اساليب القرآن على اساليب اليونان , كه در آن ارجحيت آيات احكام قرآن و معرفت بارى تـعـالى و رد بر احكام و فلسفه يونان و فضل قرآن و فضيلت پيروان آن با استناد به اقوال و احاديث گذشتگان زيديه مورد شرح و بسط قرار گرفته است .
شوكانى در البدرالطالع مى نويسد: كتابى است در كمال سودمندى و خوبى با اسلوبى ابتكارى كه كمتر سابقه دارد .
كليه كتابهاى فوق با مشرب زيدى مؤلف نوشته شده است .
مـنـابـع : الاعلام , 5/300; البدرالطالع , 2/81; توضيح الافكار, 1/66; الضوء اللامع , سخاوى , 6/272; المكتبة الازهرية , 1/473; مولفات الزيدية , 1/427; المكتبة التيمورية , 3/314.

الرسالة القرآنية
اثر امام احمد ( 775 - 840 ق ) فرزند يحيى حسنى ملقب به المهدى لدين اللّه , از سلاطين و ائمه زيديه يمن .
ايـن تـفـسير به عربى و در يك جلد در تفسير و تاويل آيات قرآن و علوم قرآنى كه مفسر با مشرب زيدى خويش و به شيوه كلامى آن را بنام امام الناصر لدين اللّه صلاح بن على حسنى نگاشته است .
نسخه اى از اين تفسير به شماره 81 م در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
امام المهدى داراى كتابها و اثرات ديگرى است كه تفسيرهاى آن بدين قرارند: 1) الانتقاد فى اليات المعتبرة فى الاجتهاد, اين تفسير در يك جلد مشتمل بر شرح و بحث پانصد آيه از آيات قرآن كه به ترتيب سوره ها و نظم آيه ها فقه و احكام آيات را تفسير كرده است .
2) المستجاد فى شرح كتاب الانتقاد, كه شرحى است به تفسير فوق .
3) تـفـسير الاعتماد ليات المعتبرة فى الاجتهاد, كه آيات فقهى اساسى اجتهاد مورد شرح و بس ط قرار گرفته است .
مـنـابـع : الاعـلام , 1/269; ايـضـاح المكنون , 1/131; البدر الطالع , 1/122; الدر الفريد, 247; كشف الظنون , 1/22; معجم المؤلفين , 2/206; مؤلفات الزيدية , 2/37.

آيات الاحكام
اثـر شـيخ ناصرالدين يا ناصر ( زنده در 850 ق ) فرزند شيخ جمال الدين احمد بن متوج بحرانى , از فقها و علماى اماميه ( - ابن متوج , شيخ ناصر بن جمال الدين احمد ). اين تفسير در شرح و بيان آيات احكام قرآن كريم است كه آن را بر مبناى كتب فقهى تنظيم نموده از طـهارات تاديات و نيز مفسر داراى خط زيبائى است و نسخه اى از اين كتاب را سيد حسن صدر كاظمى در كتابخانه نجف اشرف مشاهده نموده است .
مـنـابـع : اعـيان الشيعة , 10/202; امل المل , 2/333; الذريعة , 1/43; ريحانة الادب , 8/195; رياض العلماء, 5/236; الضياء اللامع , 142.
تفسير طيفور
اثـر شـيخ عفيف الدين طيفور ( زنده در 876 ق ) فرزند سراج الدين جنيد حافظ واعظ, از مفسران شيعه و علماء اماميه .
اين تفسير در يك جلد به زبان عربى و شيوه كلامى و روائى است و به احاديث مروى از ائمه اطهار علیهم السلام اقتصار كرده است .
و اكـثـر از تـفـسـيـر فـرات كوفى بهره مند شده است و در پايان تفسير, احاديث زيادى در مناقب اميرالمؤمنين على بن ابى طالب (علیه السلام ) ياد مى كند.
شيخ آقابزرگ تهرانى نسخه مورخه 909 ق را در كتابخانه شيخ محمد سلطان المتكلمين در تهران مشاهده نموده است .
منابع : الذريعة , 4/280; الضياء اللامع , 72; مفسران شيعه , 116; ريحانة الادب , 4/151.

شفاء العليل فى شرح الخمسمائة آية من التنزيل
اثر شيخ عبداللّه ( 825 - 877 ) فرزند محمد بن ابى القاسم عبسى عكى معروف به نجرى , از فقهاء و مفسران زيديه .
ايـن تفسير عربى در يك جلد بزرگ شامل تفسير پانصد آيه از احكام قرآن كريم كه مفسر با مشرب زيدى خود به شرح و تفسير و بيان فقه مسائل آيات احكام پرداخته است عمر رضا كحاله در معجم الـمـؤلفين تفسير شرح آيات احكام را جدا از تفسير فوق دانسته و سيد احمد اشكورى حسينى در مـؤلفات الزيدية هر سه نام تفسيرهاى ياد شده را متحد عنوان كرده است و اين تفسير در گذشته چاپ گرديده است .
و نيز دو نسخه يكى از آن به شماره 177 و 200 در كتابخانه الجامع الكبير صنعاء موجود است .
منابع : الاعلام , 4/127; البدرالطالع , 1/397; الضوء اللامع , سخاوى , 5/62; ايضاح المكنون , 2/722; معجم المؤلفين , 6/137; مؤلفات الزيديه , 2/210; هدية العارفين , 1/469.

معارج السئول
اثر شيخ كمال الدين و يا تاج الدين حسن ( زنده در 891 ق ) فرزند شمس الدين استرآبادى نجفى , از مفسران شيعه .
وى از شاگردان فاضل مقداد سيورى ( م 826 ق ) صاحب كنزالعرفان است .
تفسيرى وى معروف به تفسير اللباب و تفسير معارج السئول مى باشد كه هر دو يكى هستند مؤلف بـحث خويش را اختصاص به آيات احكام قرآن كريم داده است و به تفسير پانصد آيه از آيات تشريع بر وفق كتب فقهى از طهارات تا ديات در دو مجلد مى پردازد.
مـيـرزا حـسـين نورى مى گويد: بهترين كتابى است در بيان و تفسير آيات احكام قرآن كه تاليف گرديده و صاحب رياض مى گويد: كتابى است جامع و كثير الفوائد.
تاليف آن پس از كتاب كنزالعرفان استادش فاضل مقداد مى باشد كه اضافات زياد و فوائد نفيس بر آن افزوده است .
و نيز اين تفسير را از تفسير ديگر خويش به نام عيون التفاسير استخراج كرده است و بر آن اضافاتى دارد.
اين كتاب نظير آيات الاحكام شيخ جزايرى و زبدة البيان مقدس اردبيلى است .
در تفسير آيات از اخبار نيز استفاده مى نمايد.
ايـن كـتاب شامل يك مقدمه در بيان فوائد مقدماتى اصولى و منطقى و ابواب احكام فقه كه از هر باب به كتاب تعبير مى نمايد و داراى خاتمه مى باشد.
امروزه نسخه هاى متعدد از اين تفسير در دست مى باشد.
از جمله چهار نسخه در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى ( شماره 1417 ) محفوظ است .
تفسير ديگرى به نام عيون التفاسير از شيخ استرآبادى نجف ملاحظه مى گردد كه در چهار جلد با روايـاتـى از فـضـائل قـرآن و مـبـاحـثى از صرف و نحو و لغت و معانى و قراءآت تاليف گرديده و نـسـخـه هـاى آن در مـدرسـه سپهسالار ( شماره 2006 ) و در مدرسه هندى و شيخ محمد صالح برغانى موجود است .
منابع : اعيان الشيعة , 5/243; رياض العلماء, 1/319; الضياء اللامع , 41; فهرست الفبائى كتب خطى كـتابخانه مركزى آستان قدس رضوى , 530; خاتمة مستدرك , حاجى نورى , 3/405; معجم رجال الفكر و الادب فى النجف , 30; الذريعة , 18/280, 21/181.

تفسير گازر
[تـفسير جلاء الاذهان و جلاء الاحزان ], اثر شيخ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى , از مفسران شيعه در اواخر قرن نهم و مطلع قرن دهم هجرى معروف به سيد گازر.
ايـن تـفـسـير را به اختلاف نقل نموده اند صاحب فهرست كتب خطى آستان قدس رضوى چنين مى نويسد: ابوالمحاسن جرجانى شيعى و امامى مذهب بوده و مخصوصا بنا گذاشته كه تفسير را موافق اخبار اهل بيت عصمت و طهارت بنويسد چنانكه گويد: از بخشنده دل و جان و بخشاينده انـس و جان مدد خواستم به توفيق و يارى وى اين كتاب در تفسير قرآن نهادم و در او جمع كردم از تاويل آيات و تفسير مشكلات آنچه بزرگان دين و پيشوايان اهل يقين بر محك عقل زده اند و از قعر بحر و الراسخون فى العلم يافته اند و از سبب نزول آيات آنچه معتمدان روايت كرده اند و سياق آيـات و ظـاهـر آن را بر آن دليلات اختيار كرده و به هر آيتى و علامتى اخبار و احاديث و مناقب و فضايل اهل بيت عليهم السلام آنچه لايق آن بوده باشد نوشتم تا چشم بينندگان را نور بوده و دل محبان اهل بيت را سرور و الحمد للّه العالمين .
مـفسر در بيان و تفسير آيات قرآن كريم با عبارات روان و ذكر مطالب تاريخى , بعضى از قراءآت را نيز يادآور مى گردد و گاه گاهى به اشعار فارسى و عربى استشهاد نموده است .
ابن يوسف شيرازى در فهرست كتابخانه مدرسه سپهسالار سيد گازر را غير از ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانى دانسته و تفسير گازر را نيز غير از جلاء الاذهان معرفى كرده است و در وحدت مؤلف و تفسير شك كرده است ولى محدث ارموى در مقدمه تفسير گازر به اشكالات ايشان پاسخ گفته و آنها را رد كرده است .
هـمـچنين منزوى اين تفسير را [ لطائف التفسير ] سيف الدين فخرالاسلام ابونصر احمد بن حسن بن احمد درواجگى مى داند ولى اردلان در فهرست آستان قدس آن را با تفسير درواجگى به شمار 1228 مقابله كرده و هيچ گونه شباهتى در اين دو تفسير مشاهده نكرده است و با تفسير گازر يا جـلاءالاذهـان چاپ و تحقيق محدث نيز مطابقه كرده است و به اين نتيجه رسيده كه با آن متحد است .
اين تفسير پس از مقدمه مؤلف داراى هفت فصل مى باشد.
امـروزه نسخه هاى آن در بعضى از كتابخانه هاى عمومى و خصوصى از جمله در كتابخانه مركزى آسـتـان قـدس رضـوى و كـتـابخانه سپهسالار موجود است و نيز در 1337 ش به همت شادروان جلال الدين محدث ارموى در ده مجلد به چاپ رسيده است .
منابع : احياءالداثر من القرن العاشر, 61; رياض العلماء, 2/85; الذريعة , 4/309; 5/123; فهرست كتب خـطى كـتـابـخـانـه مـركزى آستان قدس رضوى , 1/447, 459; معجم الدراسات القرآنية , 124; مفسران شيعه , 122.