خانواده كوچك‌ترين نهاد اجتماعي است كه حداقل با حضور دو نفر شكل مي‌گيرد. خانواده نهادي الهي است كه با آفرينش انسان پديد آمده و نسل بشر نيز حاصل اين نهاد است بنابراين خانواده جايگاه والايي در اسلام دارد به گونه‌اي كه جامعه سالم را در گرو تحقق خانواده سالم مي‌داند.
در واقع ارزش اين نهاد زماني مشخص مي‌گردد كه بدانيم در زندگي مدرن امروزي كه هنجارها و ارز‌ش‌هاي زيادي دستخوش تغيير شده‌اند، زندگي خانوادگي نيز همانند ساير ارزش‌ها مورد هجمه واقع شده ولي با وجود آن در جامعه اسلامي خانواده با تمام مظاهر وجودي خود همچنان استوار و پابرجا باقي مانده است به‌گونه‌اي كه مي‌تواند الگوي بارز براي ساير فرهنگ‌ها و جوامع باشد. در واقع خانواده دين‌مدار و اسلام‌محور را مي‌توان نشأت گرفته فرهنگ پربار شيعه و براساس الگوي زندگي اهل‌بيت عليهم‌السلام در تربيت افراد دانست و اجراي اين مهم جز با رعايت شاخصه هاي اسلامي شيعه كه همانا الگو قرار دادن قرآن و عترت و رعايت آن در نهاد خانه و خانواده است امكان‌پذير نمي‌باشد. براي پاسخ به اين سؤال برخي از اصول و قوانين يك خانواده سعادتمند را با توجه به فرهنگ پربار شيعه براي شما بيان مي‌كنيم باشد كه گامي در جهت تقويت فرهنگ يك خانواده‌ي اسلامي برداشته و خانه هايمان را به سنگري براي معنويت و ولايت مبدل نمائيم.
يكي از اصول «فرهنگ اميدواري و پرهيز از يأس »مي‌باشد. امروزه ديده مي‌شود جوامع يا انسان‌هاي نااميد و يا كم‌اميد به اختلالاتي همچون افسردگي، بي‌تحركي، هدر دادن وقت، بي‌هدفي و يا خودكشي دچار مي‌گردند و آن‌چه به زندگي پويايي و تحرك مي‌بخشد، نگاه به آينده است كه به آن اميد مي‌گوييم. پيام‌آور رحمت و اميد حضرت محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دراين‌باره مي‌فرمايند: «همانا آرزو، رحمتي از جانب خدا براي امت من است. اگر آرزو نبود ، هيچ مادري فرزندش را شير نمي‌داد و هيچ كشاورزي درخت نمي‌كاشت.»1 براساس برآوردهاي كارشناسان تربيتي و ديني نيز يكي از مهمترين مؤلفه‌هاي يك خانواده سالم و بانشاط اميدواري، اميدزدائي، اميد داشتن و اميد دادن به يكديگر مي‌باشد.
اما به ياد داشته باشيد كه هر چيزي حدي دارد و اگر حد آن حفظ نشود، دو جنبه‌ي افراط و تفريط نيز پيدا مي‌كند، اميد نيز همين‌گونه است كه جنبه‌ي تفريط آن «نااميدي» است و جنبه‌ي افراطي چيزي است كه در فرهنگ دين از آن به عنوان «آرزوهاي دور و دراز» ياد مي‌شود، يعني آرزوهايي كه از اندازه‌ي عمر انسان تجاوز مي‌كند و دنيا نيز ظرفيت برآوردن آن را ندارد. حضرت علي عليه‌السلام مي‌فرمايند: «از آرزوهاي طولاني بپرهيزيد، زيرا نشاط نعمت‌هايي را كه داريد، از ميان مي‌برد و آنها را نزد شما كوچك مي‌سازد و حسرت آن چه را كه آرزو داريد، در پي مي‌آورد»2
از ديگر قوانين «صلح و امنيت» است، يكي از مؤلفه‌هاي خانواده سالم موفق و ديني وجود صلح و سازگاري و امنيت عاطفي و اخلاقي و جسمي اعضاي آن مي‌باشد. در قرآن كريم پيش‌بيني شده كه در صورت متزلزل شدن روابط اعضاء به سالم سازي روابط و برگرداندن مسالمت و صلح پايدار در خانواده پرداخته شود. از طرفي يكي از بسترهاي لازم براي لذت بردن از زندگي وجود امينت است، چرا كه بدون امنيت زندگي، جلوه‌اي نخواهد داشت،3 زيرا شيريني آن به وسيله‌ي تلخي ترس از بين مي‌رود4 اميرالمؤمنين عليه‌السلام در كلام گهرباري مي‌فرمايند: «رفاه زندگي در امنيت است.5 و در بيان ديگري مي فرمايند: «هيچ نعمتي گواراتر از امنيت نيست»6 پس صلح و امنيت از ضروريات زندگي انساني و از نعمت‌هاي ناشناخته‌ي الهي است. پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مي‌فرمايند: ارزش دو نعمت از نظر مردم پوشيده است: امنيت و تندرستي.»7
شهيد مطهري رحمة‌الله درباره لزوم و چگونگي صلح و سازش در خانواده مي فرمايند: «به طور قطع در ميان زن و مرد بايد صلح و سازش برقرار باشد اما صلح و سازشي كه در زندگي زناشويي بايد حكم‌فرما باشد با صلح و سازشي كه ميان دو همكار، دو شريك، دو همسايه ، دو دولت مجاور و هم‌مرز بايد برقرار باشد تفاوت بسيار دارد صلح و سازش در زندگي زناشويي نظير صلح و سازشي است كه ميان پدران و مادران با فرزندان بايد برقرار باشد كه مساوي است با گذشت و فداكاري و علاقه‌مندي به سرنوشت يكديگر و شكستن حصار دوگانگي و سعادت او را سعادت خود دانستن و بدبختي او را بدبختي خود دانستن. صلح خانوادگي غير از صلح سياسي است، در صلح خانوادگي عدم تجاوز به حقوق يكديگر كافي نيست، چيزي بالاتر و اساسي‌تر ضرورت دارد، اتحاد و آميخته شدن روح ها بايد تحقق پذيرد، همچنان كه در صلح و سازش ميان پدران و فرزندان چيزي بالاتر از عدم تعرض ضروري است»8
يكي ديگر از مؤلفه‌ها «سلامت و بهداشت رواني» است، رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مي فرمايند: «تندرستي و فراغ‌خاطر دو نعمت پوشيده و ناشناخته اند».9 يكي از هداياي الهي بر انسان و جامعه بشري سلامت رواني و جسمي است. امام صادق عليه‌السلام مي‌فرمايند: «لذت زندگي هنگامي قابل درك است كه انسان از نعمت سلامت برخوردار باشد»10 بنابراين سلامتي برترين نعمت‌هاست11 و از سويي يكي از نعمت‌هاي فراموش شده است. و يكي از وظايف و رسالتهاي يك خانواده‌ي موفق ديني ايجاد سلامت و بهداشت جسمي و روحي و تأمين و تضمين آن براي اعضاء خانواده است و براي تحقق اين منظور بايد قدر آن را شناخت و دو راهكار مؤثر پيشگيري و درمان را مورد توجه قرار داد.
«پاكي دلها از كينه و دشمني» يكي ديگر از اصول خانواده موفق و باسعادت» است . حضرت علي عليه‌السلام علت فتنه‌ها را كينه توزي معرفي مي‌نمايند و به پاك كردن دل از آن امر مي كنند و مي فرمايند:«دلهاي خود را از كينه پاك كنيد، آن دردي مهلك است»12 تأكيد بر عطوفت‌ورزي و يكدلي در محيط خانواده و در تنظيم روابط خانواده از جمله سفارشات معصومين عليهم‌السلام است. يك خانواده ديني موظف است با يكدلي و تعميق ارتباط عاطفي بين اعضاء خانواده و ديگران بكوشد تا از اين راه با وحدت قلب‌ها زمينه‌ساز سلامت جامعه را نيز فراهم آورد.
يكي از اصول ديگر «مسئوليت‌پذيري» است در واقع يكي از مهمترين اهداف ازدواج مسئوليت‌پذيري نسبت به نسل آينده با تشكيل خانواده تربيت نسل، بستر‌سازي و ايجاد كانون پذيرايي براي نسل آينده همراه با سعادت، سلامت، عدالت، امنيت و ديانت است. شهيد مطهري رحمة‌الله‌در خصوص اين ويژگي و رسالت خانوادگي مي‌فرمايند: «ازدواج تنها براي اين نيست كه زن و مرد از مصاحبت يكديگر لذت بيشتري ببرند ، ازدواج و تشكيل كانون خانوادگي ايجاد كانون پذيرايي نسل آينده است ، سعادت نسل هاي آينده بستگي كامل دارد به وضع اجتماع خانوادگي، دست تواناي خلقت براي ايجاد و بقاء تربيت نسل‌هاي آينده علايق نيرومند زن و شوهري را از يك طرف و علايق پدر و فرزندي را از طرف ديگري به وجود آورده است.»13
«دوستي، عشق و محبت» از ديگر مواردي مي‌باشد، با نگاهي به زندگي در روابط بشريت امروز، مي توان دريافت كه يكي از نيازهاي اساسي، محبت و عشق حقيقي و پايدار براساس پشتوانه‌هاي الهي انساني نه با انگيزه‌هاي شهواني ، هوسراني و منفعت‌جويانه است. شهيد مطهري در مورد اين نياز و تأثيرات آن مي‌فرمايند: «وجود زن بايد از وجود مرد عواطف و احساسات بگيرد تا بتواند فرزندان را از سرچشمه فياض عواطف خود سيراب كند. مرد مانند كوهسار است و زن، به منزله چشمه و فرزندان به منزله گل‌ها و گياهان. چشمه بايد باران كوهساران را دريافت و جذب كند تا بتواند آن را به صورت آب صاف و زلال بيرون دهد و گل‌ها و گياهان و سبزه‌ها را شاداب و خرم نمايد. اگر باران به كوهساران نبارد يا وضع كوهسار به طوري باشد كه چيزي جذب زمين نشود ، چشمه خشك و گل‌ها و گياهان مي‌ميرند. پس همان طوري كه ركن حيات دشت و صحرا، باران و بالاخص باران كوهستاني است، ركن حيات خانوادگي احساسات و عواطف مرد نسبت به زن است. از اين عواطف است كه هم زندگي زن و هم زندگي فرزندان صفا و جلا و خرمي مي‌گيرد.»14 امام صادق عليه‌السلام نيز در اين‌باره مي‌فرمايند : «هر كس محبتش به همسرش بيشتر باشد ايمانش به خدا بيشتر است»15
از جمله مشخصات ديگر يك خانواده‌ي موفق و معنوي مي‌توان به آرمان‌خواهي و آرمان‌گرايي آن اشاره نمود، در روايات اهل‌بيت عليهم‌السلام در تفسير آيه 6 سوره‌ي تحريم «يا ايها‌الذين امنوا قو انفسكم و اهليكم نارا» آمده است كه هنگامي كه اين آيه نازل شد، مردم از امام صادق عليه‌السلام پرسيدند: چگونه خود و خانواده‌هايمان را حفظ كنيم؟ حضرت فرمودند: كار نيك و خير انجام دهيد و خانواده‌ي خود را نسبت به آن عمل تذكر دهيد و آنها را بر اطاعت الهي تربيت و ادب كنيد. سپس امام صادق عليه‌السلام فرمودند: به درستي كه خداي متعال به پيامبرش مي فرمايد: خانواده‌ي خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شكيبا باش.
از ديگر ويژگي‌هاي يك خانواده ي ديني مي‌توان به اخلاص، فداكاري و از خودگذشتگي ، ارتباط معرفتي با پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و اهل‌بيت عليهم‌السلام،اهميت دادن به دين و هم‌پيماني با امام زمان عليه‌السلام، تربيت فرزنداني آرماني و ارزش‌گرا، معنويت‌گرايي، خدمت به دين و مردم، سحرخيزي و برنامه‌ي منظم عبادي داشتن، آرامش و رفاه و... مي‌باشد و براي داشتن يك زندگي آرماني و خداپسند، انتخاب آرمانهاي والا و آخرتي نيز اصل مهم است كه به جاست در به دست آوردن آن تلاش فراوان شود.
پی نوشت ها
1- ميزان‌الحكمه ح673
2- كافي ج 5 ص85 ح7
3- غررالحكم ح 10259
4- غررالحكم ح 10257
5- غررالحكم ح 10253
6- غررالحكم ح 10254
7- الخصال ج 1 ص 34
8- نظام حقوق زن در اسلام ص 257
9- نهج‌الفصاحه ص 548
10- الأمالي‌صدوق ص 291
11- غررالحكم ح 11148
12- ميزان‌الحكمه ح 4052
13- اخلاق جنسي ص 35
14- نظام حقوق زن در اسلام ص45
15- وسايل‌الشيعه ج 7 ص10