زمزمه‌ي دعاهايش به گوش مي‌رسيد، دستهاي پر از نياز و اشك روانش نشان از آن داشت كه كبوتر آرزوهايش را به سوي آستان پروردگار بي‌نياز به دست گرفته و فقط اميد استجابت از او دارد. مي‌دانست كه دعا اسلحه‌ي مؤمن است1 و خداوند خود فرموده است:
« ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ »
مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم همانا كساني كه از عبادت من استكبار ورزند به خواري دردوزخ درافتند.2
ولي دانست كه هر كس از اين عبادت خدا محروم باشد پايگاه و پناهگاه محكمي را در برابر مشكلات زندگي از دست داده و چون آدم بدون اسلحه و سپري است كه در ميدان نبرد زندگي درمانده شده است. اما گاه نيز اين سؤال در ذهنش نقش مي‌بست كه چرا دعاهايم مستجاب نمي‌شود؟ مگر پروردگار عالم از ما نخواسته است كه او را بخوانيم و خواسته‌هايان را از طلب كنيم و خودش نيز برآورده شدن آنها را ضمانت كرده است پس دليل عدم استجابت دعا چيست؟
براي پاسخ به اين سؤال ابتدا اشاره كوتاهي داريم به معناي دعا و آثار آن. دعا در واقع نوعي ارتباط بنده و خداست وبه معناي خواندن است چه با خواستن همراه باشد و چه به صورت نيايش.
رسول گرامي اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرموده‌اند: دعا مغز عبادت است.3
دعا و خواستن از خدا براي برآورده شدن حاجات مادي و معنوي آن چنان در سرنوشت انسان تأثيرگذار است كه در روايت آمده است: « دعا قضاي الهي را برمي‌گرداند بعد از آن كه حتمي شده باشد. » 4 البته پيشوايان بزرگ اسلام فرموده‌اند كه در هر حال چه خوشي و چه در حال ناخوشي و سختي بايد به درگاه خداوند دعا كرد. در كلام گهرباري از اميرالمؤمنين عليه‌السلام آمده است:
« هيچ كس اگر چه به بلايي مبتلا باشد و بلايش هم عظيم باشد، سزاوارتر به دعا كردن نيست از شخصي كه در عافيت است كه او هم از بلا و گرفتاري در امان نمي‌باشد. » 5
در واقع دعا را سلاح ناميده‌اند چرا كه سلاح وسيله‌اي است سودبخش و برطرف‌كننده‌ي زيان و نيز دعا را سپري مي‌دانند كه با ان مي‌توان سختي‌ها و بلاها را رفع نموده . بنابراين در هر حال بايد به درگاه خداوند دعا نمود. در روايات آمده است كه اگر كسي در وقت گرفتاري دعا نكند دعايش مستجاب نمي‌شود 6 و يا اينكه « كسي كه بخواهد دعايش در سختي به اجابت برسد بايد در حال آسايش بسيار دعا كند » 7 و اين خود يكي از عوامل مستجاب نشدن دعا مي‌باشد اين كه وقتي در رفاه و آسايش و امنيت و سلامتي خدا را از ياد ببريم و فقط در مواقع گرفتاري، معصيت، بلا و بيماري به ياد پروردگار بيفتيم كه در اين صورت دعا پس از رسيدن بلا سودي ندارد.8
تاكنون بارها و بارها اين جمله را در دعاي كميل خوانده‌ايد كه « اللهم اغفرلي‌الذنوب التي تحبس الدعا » خدايا بيامرز گناهاني را كه باعث شده دعايم حبس شود؛ آري يكي ديگر از موانع استجابت دعا، انجام دادن گناهان است كه ريشه‌ي ارتباط ما را با خدا قطع مي‌كند و مانع اجابت دعا مي‌شوند. امام باقر عليه‌السلام در اين‌باره فرموده‌اند:« همانا بنده از خدا حاجتي مي‌خواهد كه خداوند در نظر دارد دير يا زود آن را برآورده سازد و سپس بنده گناهي را مرتكب مي‌شود و خداوند متعال به فرشته مي‌گويد: حاجتش را روا مكن و او را از آن محروم دار چون كه معترض خشم من و سزاوار محروميت درگاه باشد. » 9 همچنين اميرالمؤمنين علي عليه‌السلام در پاسخ فردي كه از او پرسيد: خداوند فرموده است « ادعوني استجب لكم » چگونه است ما دعا مي‌كنيم ولي اجابت نمي‌شود؟ حضرت فرمودند: « .... شما درهاي دعا و راههاي آن را بسته‌ايد، از خداوند بترسيد ، كارهايتان را اصلاح كنيد و امر به معروف و نهي از منكر نماييد تا خدا دعايتان را مستجاب كند » 10 از جمله گناهاني كه باعث قطع ارتباط انسان با خالق هستي مي‌شود حرام‌خواري است و يكي از آثار مال حرام اين است كه عبادت آدمي را هيچ و پوچ مي‌كند و دعاي انسان مستجاب نمي‌شود. در حديثي قدسي خداوند مهربان مي‌فرمايد: « هيچ دعايي از من پنهان نمي‌ماند، مگر دعاي كسي كه مال حرام مي‌خورد » 11 و نيز رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اين‌باره چنين فرموده‌اند: « شخصي كه لقمه‌ي حرامي را در دهانش مي‌برد تا چهل روز دعايش استجابت نمي‌يابد. » 12
يكي ديگر از مواردي كه موجب تأخير يا مانع اجابت دعا مي‌شود اين است كه در برآورده شدن حاجت‌ها اميدمان تنها به خدا نبوده و دل در گرو غير او بوده است با وجود آن كه خداوند فرموده است: ادعوني، فقط مرا بخوانيد. همچنين در دعا بايد خواستن و طلب كردن از پروردگار در وجود انسان به صورت يك احتياج واقعي و استدعا درآيد و فقط لقلقه‌ي زبان نباشد ، بايد دل و زبان با هم هماهنگ باشند و شخص به حالت اضطرار برسد و مضطر شود. چنانچه از همه‌ي مردم مأيوس و نااميد شود و هيچ اميدي جز به درگاه خداوند متعال نداشته باشد.
به اين كلام گهربار امام ششم عليه‌السلام توجه نماييد كه مي‌فرمايد: « خداي تعالي دعايي را كه از دل غافل و بي‌خبر برخيزد مستجاب نمي‌نمايد و چون دعا كني با دل روي‌آور (دلت همراه زبانت باشد) سپس به اجابت آن مطمئن باش. » 13
اما گاهي مواقع اتفاق افتاده است كه تمام شرايط دعا را رعايت كرده‌ايم و با تمام وجود خواسته خود را از خداوند طلب نموده‌ايم اما بازهم خواسته‌ي ما به اجابت نمي‌رسد ولي گاهي با گذشت مدتي خود به روشني درمي‌يابيم كه برآورده نشدن آن دعا چقدر به مصلحت ما بوده است. زيرا ما از مصالح و مفاسد كارها اطلاع كامل نداريم و در برآورده شدن حاجتي اصرار مي‌ورزيم در صورتي كه اگر حقيقت امر آشكار شود از خواسته‌ي خود منصرف مي‌شويم و خداونددر آيه 216سوره‌ي بقره مي‌فرمايد: « كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ »
بر شما كارزار نوشته شد و حال آنكه براي شما ناخوشايند است و بسا چيزي را خوش نداريد و آن براي شما بهتر است و بسا چيزي را دوست داريد و آن براي شما بدتر است و خدا مي‌داند و شما نمي‌دانيد.
پس حكمت و مصلحت خداوند مي‌تواند از ديگر مواردي باشد كه دعاي ما اجابت نمي‌گردد.
ما به جهت رعايت اختصار تعدادي ديگر از موانع استجابت دعا را ذكر مي‌نماييم: ستم و كمك به ستمكار، نافرماني از پدر و مادر و آزردن آنها، بريدن از خويشاوندان ، ترك امر به معروف و نهي از منكر، سبك شمردن نماز، سخن‌چيني، متوسل شدن به غير خدا و....
البته اين نويد اميدبخش را هم به شما مي‌دهيم كه خداوند به ما توفيق استمرار در دعا را مي‌دهد ، اين خود نعمت بزرگي است، زيرا گاهي سبب تأخير در اجابت، رسيدن خيرات زيادي به بنده است و دعا كردن كه از بزرگترين عبادات است، استمرار در آن موجب زيادتي قرب بنده به پروردگارش مي‌شود. صادق آل طه عليه‌السلام چنين مي‌فرمايد: « دعا را از دست ندهيد كه وسيله‌ي تقربي همانند آن نداريد. » 14 همچنين در جايي ديگر از ايشان روايت شده است كه: « همانا مؤمن خدا را در حاجتش مي‌خواند ولي خداوند عزوجل به ملائكه مي‌فرمايد: اجابتش را به تأخير بيندازيد (به خاطر شوق و علاقه در شنيدن دعا و صدايش) تا آن كه روز قيامت فرامي‌رسد، خداوند مي‌فرمايد: بنده‌ي من، مرا خواندي ولي اجابت دعايت را به تأخير انداختم و حالا در مقابل آن ثواب تو نيز چنين و چنان است. و امام صادق عليه‌السلام در ادامه مي‌فرمايد: آنگاه مؤمن آرزو مي‌كند اي كاش هيچ دعايي از او در دنيا مستجاب نمي‌شد چرا كه پاداش زيباي آخرت را مي‌بيند. » 15
در پايان اين نكته‌ي مهم را فراموش نكنيد كه هر كاري براي آنكه به نتيجه برسد شرايط، مراحل و آدابي دارد در دعا هم دعاكننده اگر آداب دعا را مراعات كند به حاجت خو دمي‌رسد.
در اين جا چند نمونه از مقدمات شرايط استجابت دعا را ذكر مي‌كنيم :
اول: شروع ذعا با ذكر نام خداوند باشد دوم: حمد و ستايش پروردگار مهربان سوم: يادآوري نعمات الهي و تشكر از خداي سبحان به خاطر نعمت‌هاي بيكرانش . چهارم: صلوات فرستادن بر محمدو آل‌محمد عليهم‌السلام . پنجم: يادآوري و اعتراف به گناهان و پناه بردن به خدا از معاصي و آثار آن . ششم: طلب شفاعت كردن از حضرت محمد صلي‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و اهل‌بيتش عليهم‌السلام كه بهترين شفيعان هستند . هفتم: پاك بودن غذاو لباس . هشتم: اداي حق مردم . نهم: دوري از گناهان . دهم: داشتن حسن ظن به اجابت دعا و با اطمينان از خداوند حاجت خود را خواستن . يازدهم: اصرار و پافشاري در دعا . دوازدهم: دعا و درخواست حاجت از خداوند متعال در هر زمان و هر مكان.
به اميد روزي كه بزرگتررين و مهم‌ترين دعاي مؤمنان هر چه زودتر به اجابت برسد و صداي زيباي « أنابقية‌الله » منجي عالم بشريت در تمامي جهان طنين‌انداز شود.
پی نوشت ها
1- كافي ج 4 ص213
2- سوره مؤمن/ 60
3- بحارالانوار ج 93 ص 300
4- كافي ج 2 ص 470
5- بحارالانوار ج 93 ص 380 - صحيفه‌ي مهديه ص 26
6- كافي ج 4 ص 214
7و 8- اصول كافي ج 3 ص 219 و 220
9- اصول كافي ج 3 ص 373
10- بحارالانوار ج 93 ص 376
11- وسائل‌الشيعه ج 7 ص 145
12- بحارالانوار ج 93 ص 373
13- بحارالانوار ج 93 ص 376
14- المحجة‌البيضاء ج 2 ص 283 به نقل از كافي ج 2
15- بحارالانوار ج 93 ص 374