بسيار شاهد بوده‌ايم كه وقتي يكي از عزيزانمان را از دست مي‌دهيم، دوست داريم هركاري از دستمان برمي‌آيد براي او انجام دهيم . به خصوص اگر حق آنها نسبت به ما بيشتر باشد و يا علاقه‌مندي ما به آنها شدت زيادتري داشته باشد.
مي‌دانيم كه حيات اخروي انسان نيز همچون حيات دنيوي او داراي مراحلي است و همان طور كه انسان در هر مرحله از حيات دنيوي نيازمند كمك و ياري ديگران مي‌باشد در مراحل حيات اخروي نيز نيازمند به كمك اطرافيانش مي‌باشد، در واقع مردگان چون دستشان از عمل كوتاه شده چشم به عمل زندگان و به خصوص نزديكان خود دارند ، آري آنها چشم براهند، اما ما بايد چه انجام دهيم و آنها چه نيازهايي دارند؟ نيك‌مي‌دانيم كه بهترين راه براي پاسخ به اين سؤال مراجعه به روايات گهربار ائمه‌ي معصومين عليهم‌السلام است و در ابتدا يادآور مي‌شويم كه:
چون عالم آخرت، عالم ماده نيست بدون داشتن اعتقاد به معاد و عالم غيب نمي‌توانيم از طريق ماده و يا حس به اين نيازها پي ببريم و آنها را برآورده سازيم. هنگامي كه مرگ انسان فرامي‌رسد و در آستانهي مرگ قرار مي‌گيرد، اولين مرحله‌ي ورود به عالم آخرت آغاز مي‌شود و آن هنگام جان كندن و احتضار است . بنابراين اولين مرحله‌اي كه انسان‌هاي محتضر نياز به كمك زندگان پيدا مي‌كنند در هنگام جان دادن است. برخي از دستورالعمل‌هايي كه به هنگام مسكرات مرگ در رورايات آمده تا ديگران در كنار بستر انجام دهند و جان كندن آسان گردد عبارتند از:
شخصي كه در آستانهي جان سپردن قرار دارد را ظاهر كنيم (اگر فرد قادر به وضو گرفتن نباشد و به هوش باشد شخصي را وكيل كنند تا وضويش را انجام دهد و اگر به هوش نبود او را وضو بدهند) همچنين طاهر بودن افرادي كه در كنار بستر او هستند مؤثر است.
ديگر آن كه فرد محتضر را رو به قبله كنند و سوره‌هاي «يس» ،«صافات»، «احزاب» و «آية‌الكرسي» و نيز آيه‌ي 59 سوره‌ي اعراف را بخوانند، همچنين سفارش شده كه آيه‌ي :«آمن‌الرسول» تا آخر سوره‌ي بقره تلاوت گردد.
از ديگر توصيه‌ها خواندن دعاي عديله، زيارت عاشورا و دعاي توسل است. همچنين تلقين كلمه‌ي «لا اله‌اله الله» و امامت دوازده امام عليهم‌السلام. در روايتي از امام صادق عليه‌السلام نقل شده كه اگر جان دادن براي محتضر سخت شد او را به جايي كه هميشه در آن جا نماز مي‌خوانده است، انتقال دهيد و اگر محتضر به هوش بود و سختي مرگ را درك مي‌كرد، او را به گفتن اين كلام از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ياري نماييد:« اللّهم أعنّي عَلي سَكرات الموت»
مرحله‌ي بعدي كه مردگان به كمك زندگان نياز پيدا مي‌كنند پس از مرگ است و انجام آداب آن و خواندن دعاهاي مخصوص تشييع جنازه، غسل، كفن و دفن ميت مي‌باشد كه هر كدام اثرات ويژه‌اي دارد، كار را بر ميت آسان مي‌كند.1
پس از خاك‌سپاري، وحشت از تنهايي و تاريكي قبر انسان ميت را فرامي‌گيرد كه در اين راستا نيز دستوراتي وارد شده است كه از جمله آن ها طلب عفو و مغفرت نمودن در كنار قبر مي‌باشد. امام سجاد عليه‌السلام در اين‌باره از جد بزرگوارشان رسول اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روايت كرده‌اند كه :«هيچ هديه و تحفه‌اي به سوي ميت فرستاده نمي‌شود كه برتر از استغفار و طلب آمرزش باشد.2 و اگر فرزند دارد، استغفار او بهتر از هر شخص ديگر است»3
از ديگر اعمال صدقه دادن و دعا كردن براي ميت مي‌باشد . پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم روزي رو به مردم فرمودند: براي مردگان خود هديه بفرستيد. از ايشان سؤال شد: هديه‌ي اموات چيست؟ حضرت فرمودند:«صدقه و دعا»4
همچنين از همان شب اول مرگ علاوه بر اينكه براي ميت قرآن تلاوت مي‌نماييد، شخصي را نيز اجير كنيد تا چهل شب يك ختم قرآن براي او بخواند كه تلاوت قرآن كريم پس از مرگ مؤمن به وي سود مي‌رساند.5
از ديگر سفارش‌ها خواندن زيارت عاشورا تا قبل از مغرب و هديه ثواب آن به روح و مزار ميت كه داراي آثار عصبي است و نيز خواندن نماز شب اول دفن كه واقع وحشت قبر است و اين توصيه‌ي رسول گرامي اسلام صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را همواره به ياد داشته باشيد كه فرموده‌اند:« بر ميت ساعتي سخت‌تر از شب اول قبر نمي‌گذرد پس رحم نماييد بر مردگان خود به صدقه و اگر چيزي نيافتي كه صدقه بدهي ، پس يكي از شما دو ركعت نماز به جاي آورد و به قبر او هديه نمايد كه همان ساعت به بركت اين نماز هزار ملك با جامه و حله‌اي بر ميت نازل مي‌شوند و تنگي قبر او را وسعت مي‌دهند.»6
همچنين اگر ميت نماز قضا دارد، برايش اقامه‌ي نماز كنيد و اگر نماز قضا نداشت دو ركعت نماز هديه به او نماييد و به اين گفتار صادق آل‌طه عليه‌السلام توجه كنيد كه مي‌فرمايند:«نماز، روزه، حج، صدقه و دعا داخل قبر ميگردد7 تا جايي كه بسا آن شخص متوفي در تنگي و سختي باشد و خداوند آن فشار و تنگي را بر او گشاده سازد، سپس فرشتگان آن نماز را به نزد او مي‌برند و مي‌گويند: اين تنگي و فشار از تو تخفيف داده شد به سبب آن نمازي كه فلان برادر مؤمنت به جاي تو يا به نيابت از جانب تو به جاي آورد و حضرت در ادامه اين‌گونه مي‌فرمايند: چه بسا كه آن مرده مورد غضب الهي واقع شده باشد و بخشيده شود و يا اين كه در تنگي و فشار قبر باشد و به خاطر اين عبادات براي او گشايش شود و به ميت نيز سبب اين فرج را اعلام كنند.»8
ونيز توصيه شده كه در صورت امكان همان شب چهل نفر از مستمندان شيعه را اطعام نماييد و هر عمل شايسته‌اي كه مي‌توانيد براي ميت انجام دهيد كه بسيار سودمند است.9
آري مردگان به هر چيزي كه در دنياي ماده مي‌گذرد واقف هستند و طبق روايات حتي در قبال نيازهاي خود از بازماندگان تقاضا مي‌كنند. آنان زائران قبور را مي‌بينند و به آنان توجه مي‌كنند و چون روح ميت با قبر خود ارتباط بيشتري دارد به زيارت اموات بر سر قبرشان اثر بيشتري خواهد داشت. حضرت علي عليه‌السلام مي‌فرمايند:« به قبرستان‌هايي كه حق ساكنان آن قبرها بر شما لازم است، برويد و نزد آنها از خدا طلب روزي كنيد (يعني رفتن ره زيارت آنها موجب وسعت روزي مي‌شود) پس به درستي كه آنها خوشحال و مسرور مي‌شوند به سبب رفتن شما به زيارتشان و بايد هر فردي حاجت خود را نزد قبر پدر و مادرش بعد از آنكه براي آنها دعا كرد، طلب كند.»10
فراموش نكنيد كه تمام روزهاي هفته مي‌توان به زيارت اهل‌قبور رفت اما بهترين وقت بين‌الطلوعين روز جمعه است و در روايتي چنين آمده كه هر كس رو جمعه به زيارت قبر والدين برود، ثواب يك حج و يك عمره به او عطا مي‌شود.»11
در مورد نحوه‌ي زيارت قبر مؤمنين نيز دستوراتي داده شده، كه در جاي خود حائز اهميت است، در اين مورد به راستي از حضرت محمد صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بسنده مي‌نمائيم كه فرمودند: «هركس در مقبره اي از مقابر مسلمانان آيه‌اي از قرآن قرائت نمايد خدا به او ثواب هفتاد پيغمبر عطا فرمايد.»12 عزيزان مي‌توانند براي اطلاع از روايات ديگر به مفاتيح الجنان مراجعه نمايند.
ذكر اين نكته نيز ضروري است كه در ميان مردگان حساب پدر و مادر از ديگران جداست چه بسا فرزندي در حال حيات والدين عاق نباشد ولي بعد از فوت آنها به خاطر كم‌توجهي به آن دو عاق شود و برعكس چه بسا فرزندي كه پس از فوت پدر و مادر به خاطر انجام اعمال خير براي آنها از عاق بودن آنها خارج گشته است. زيارت قبور پدر و مادر در بين قبور ديگران- البته به غير از قبور پيامبران و ائمه و امامزادگان- ارجحيت و ويژگي خاصي دارد. چنان كه از احاديث برمي‌آيد اهميت خيرات و صدقات براي پدر و مادر تا آن‌جاست كه موجبات بهشتي شدن فرزند جهنمي را فراهم مي‌كند و بهترين خيرات براي پدر و مادر و ساير بستگان آن است كه حق الله و حق‌الناس، حج و ساير عبادات كه از آنها فوت شده ادا شود.
از امام صادق عليه‌السلام نقل شده است كه: «مردگان خود را زيارت كنيد زيرا آنها از زيارت شما خوشحال مي‌شوند و حاجات خود را نزد قبور پدر و مادر خود طلب كنيد.13
و آن حضرت در جايي ديگر فرموده اندكي: «نماز و روزه و حج و صدقه و ساير اعمال خير و دعا بر ميت در قبرش وارد مي‌شود و ثواب آن اعمال هم براي كسي است كه آن اعمالش انجام داده و هم براي مرده براي هر دو نوشته مي‌شود.»14
در پايان روايتي از سفينة‌البحار ذيل كلمه‌ي موت را متذكر مي‌شويم: در خبر است كه مردگان در هر شب جمعه از ماه رمضان مي‌آيند و هر يك از آنها به آواز گريان فرياد مي‌زنند كه اي اهل من، اي فرزندان من، اي خويشان من! مهرباني كنيد به ما با چيزي ، خدا رحمت كند شما را ، مار ار به خاطر بياوريد، فراموش نكنيد ما را ، رحم كنيد بر ما و بر غربت ما، رحم كنيد بر ما و بخل نكنيد از دعا و صدقه‌اي براي ما شايد خدا شما را نيز رحم كند پيش از آن كه شما نيز مانند ما شويد، اي دريغ كه ما توانا بوديم مانند شما.
اي بندگان خدا بشنويد سخن ما را و ما را فراموش نكنيد، به درستي كه اين زيادي‌هاي معاش كه در دست شماست در دست ما بود.
ما آنها را در راه خدا خرج نكرديم و حق را منع كرديم اينك آنها باعث عذاب و سختي ما و منفعت براي ديگران گرديده است.
پس فرياد مي‌كنند چه قدر نزديك است كه به حال خود گريه كنيد و نفع ندهد چنان كه ما اينك گريه مي‌كنيم و نفع نمي‌دهد ما را، پس كوشش كنيد پيش از آن كه مثل ما شويد.
پی نوشت ها
1- مفاتيح‌الجنان محدث قمي
2- مستدركم‌الوسايل ج1 ص89
3- بحارالانوار ج1 ، ص 293
4- مستدرك‌الوسايل، ج1، ص149
5- تحف‌العقول، ص160
6- سفينة‌البحار،محدث قمي، ج2، ص47
7- محجة‌البيضاء ، ج3، ص420
8- من لا يحضرة‌الفقيه، احكام اموات، ح ديث 554
9- محجة‌البيضاء ، ج3، ص420
10- تحف‌العقول، ص160
11- دارالسلام، ج1، ص137
12- بحارالانوار ج2، ص300 ح 29
13- كافي(كليني)، ج3 ، ص229، ح10
14- مفاتيح‌الجنان محدث قمي