قرآن كريم، اين منشور آسماني، پيش از هز چيز انسانها را به انديشيدن دعوت ميكند و گام نهادن در وادي تفكر و تعقل را مايهي سعادت آنها ميداند. به حق بايد اذعان كرد آن چه در اسلام در مورد بزرگداشت تفكر و انديشه ديده ميشود، در ساير اديان و نظامهاي اجتماعي ديده نميشود. قرآن كريم، بيش از صد مورد، بشر را به فكر كردن، سنجيدن، پندگرفتن، توجهيافتن و تأمل كردن فراخوانده است.
از جاي جاي اين كتاب ملكوتي، نداي بيدار باش أفلايتفكّرون، أفلايتدبّرون و أفلايعقلون به گوش ميرسد. اساساً امتياز بشر به همين انديشه است و آنچه او را از ساير جانداران جدا ميكند، آگاهي است. زندگي انساني زندگي آگاهانه است و تنها با چنين زندگي است كه انسانها به سعادت نائل ميشوند.
در اسلام حتي اعمال و حركات مبتني بر انديشه است. ايمان نيز حاصل اندشهي صحيح است؛ لذا قرآن ايمان را مقدم بر عمل صالح ذكر ميفرمايد و كساني را مؤمن ميشمارد كه نخست درست بينديشند، واقعيت جهان را بشناسند و سپس عمل صالح انجام دهند چرا كه بدون انديشهي درست و جهانبيني صحيح، عمل صالح از هيچكس پذيرفته نيست.
معلمين حقيقي قرآن و قرآنشناسان راستين يعني پيامبر گرامي صلياللهعليهوآالهوسلم و ائمه طاهرين نيز بر تفكر و انديشيدن تأكيد بسيار كردهاند.
رسول اكرم صلياللهعليهوآلهوسلم : يك ساعت تفكر را از عبادت يك سال برتر ميشمارند 1 و امام اميرالمومنين عليهالسلام انديشيدن و دل بيدار داشتن را سبب پيدايش نور و غفلت ورزيدن را موجد ظلمت ميدانند.2
در واقع به كارانداختن فكر، نوعي ورزش باطني است و مداومت بر آن سبب رشد و شكوفايي دروني انسان و بارور شدن حيات انساني اوست و انديشه، پيوسته همچون شعلهي درخشاني است كه راه آدمي را در زندگي كنوني و بعدي روشن ميكند و راهنمايي است كه انسان را براي برداشتن دشواريها از پيش پاي خود و حل كردن مسائل و از بين بردن مشكلات ياري ميدهد. فكر كردن كليد هر چيز و بركت است و همچون آينهاي صاف و پاك است براي دركها و دريافتها.
و از آنجا كه اسباب غفلت و فراموشي در زندگي آدمي فراوان است از كبر و خودپسندي و دنياپرستي گرفته تا سنتهاي نادرست و تبليغات گمراه كننده و فساد و فرومايگي اخلاقي ... ، قرآنكريم كمال توجه را به بيدار كردن جانها و واداشتن آنها به تأمل و تدبّر مبذول داشته و حتي براي فكر كردن و انديشيدن، برنامهريزي كرده و راه تفكر صحيح را به خوبي نشان داده است؛ راهي كه ما را به زندگي آگاهانه ميرساند. طبق روش تفكر قرآني از آنجا كه انسان داراي دو بعد مادي و معنوي است، بايد هم در امور مادي و هم در امور معنوي زندگي انديشيد. موضوعاتي كه قرآن كريم با تأكيد بسيار از انسانها خواسته تا در آن تفكر و تعقل كنند بسيار مهم است. به عنوان نمونه به برخي از اين امور اشاره ميشود.
- اين كتاب آسماني تأكيد بسيار دارد كه انسانها در آيات قرآن و معاني آن بينديشند و از كنار آنها به سادگي نگذرند تا اندك اندك از قرآن، شناختي عميق و ثابت پيدا كنند.
بيستوچهارمين آيه از سورهي مباركه محمد ميفرمايد: آيا در قرآن تدبر نميكنند يا بر دلهايشان قفل نهاده شده؟
- همچنين انديشيدن در نحوهي آفرينش مخلوقات از زمين و آسمان گرفته تا جانوران گوناگون و بالاخره انسان و مراحل خلقت او بسيار سفارش شده است.
آيات شش و هفت سورهي مباركه ق ميفرمايد: آيا به آسمان بالاي سرشان نگاه نكردند كه چگونه آن را زينت بخشيدهايم و هيچ شكاف و شكستي در آن نيست و زمين را گسترش داديم و در آن كوههايي استوار قرار داديم و از انواع گياهان در آن رويانديم.
- تفكر در تاريخ بشر و حوادث گذشته و علل رخدادها و پيشآمدهايي كه براي گذشتگان روي داده است از ديگر مواردي است كه قرآن بر انديشيدن در آنها اصرار ميورزد.
آيهي نهم از سورهي مباركه روم چنين ميفرمايد: آيا در زمين گردش نكردند تا بنگرند عاقبت كساني را كه پيش از آنان بودند.
- همچنين فكر كردن در مورد عدالت و اهميت آن در سالمسازي زندگي و تفكر در عاقبت ستم و ستمگران را يادآوري ميفرمايد.
آيهي سيزدهم از سورهي مباركهي يونس ميفرمايد : ما امتهاي پيش از شما را هنگامي كه ظلم كردند هلاك نموديم... اينگونه گروه مجرمان را كيفر ميدهيم.
- قرآن كريم همچنن بر تفكر در گذشت ايام، چگونگي كردار و سرنوشت نهايي انسان پس از مرگ تأكيد ميورزد.
هجدهمين آيه از سورهي مباركهي حشر ميفرمايد: اي كساني كه ايمان آوردهايد تقواي الهي پيشه كنيد و هركس از شما بايد بنگرد كه براي فردايش چه چيز پيش فرستاده است.
در واقع قرآن كريم از ما ميخواهد دربارهي اين امور به خوبي و با حوصله بينديشيم تا از اين راه به مقام امان و عمل صالح برسيم. انسان يا تفكر صحيح به خدا پي ميبرد و درمييابد كه بايد از پروردگارش اطاعت كند، در برابر او خاضع و خاشع باشد. به خلق خدا محبت ورزيده، خدمت كند و براي اجراي عدالت و دفاع از انسانهاي محروم، سخت بكوشد.
به بيان ديگر حاصل و نتيجهي اين تفكرات، درك ارزشها و عمل بر طبق آنهاست.
اساساً بلوغ روحي انسان بسته به اين است كه ارزشها رابه خوبي درك كند ( ايمان) و مطابق با آنها عمل نمايد ( عمل صالح) چه زندگي بر شالودهي ايمان به خدا و انجام دادن عمل صالح باعث آرامش وجدان و آسايش روح است و بدين گونه انسانهاي باخردي كه در جهان انديشيدهاند و راه را از چاه بازشناختهاند با آرزومندي و سرخوشي نزد پروردگار خويش خواهند رفت و در نهايت به قلّهي والاي زندگي آگاهانهي قرآني نائل خواهند شد.
منابع
با استفاده از كتاب الحياة و پيام جاودانه
استاد محمدرضا حكيمي
پی نوشت ها
1) بحار71/326
2) تحفالعقول /65